حق الثبت وصیت نامه چگونه محاسبه می‌شود؟ (پاسخ کانون سردفتران)
وصیت‌نامه یکی از اسناد مهمی است که افراد برای تعیین تکلیف اموال و امور خود پس از فوت، در دفاتر اسناد رسمی تنظیم می‌کنند تا ضمن رعایت جوانب شرعی و قانونی، از بروز اختلافات احتمالی در آینده جلوگیری نمایند. مانند سایر اسناد رسمی، تنظیم وصیت‌نامه نیز مستلزم پرداخت هزینه‌هایی از جمله حق‌الثبت است که به حساب دولت واریز می‌گردد. اما نحوه محاسبه این حق‌الثبت، به‌ویژه با توجه به ماهیت متنوع وصایا (تملیکی یا عهدی، مالی یا غیرمالی)، همواره محل سوال برای مراجعین و حتی گاهی دفاتر اسناد رسمی بوده است. آیا مبنای محاسبه، کل دارایی‌های فرد است؟ یا فقط آنچه صراحتاً وصیت شده؟ تکلیف وصیت‌نامه‌هایی که صرفاً جنبه غیرمالی دارند (مانند تعیین وصی) چیست؟ بند (۲) بخشنامه شماره ۲۶/۱۱۷۰۰ کانون سردفتران و دفتریاران، با استناد به مقررات قانونی و بخشنامه‌های ثبتی پیشین، به این ابهامات پاسخ داده و روش محاسبه را به روشنی مشخص کرده است.
مروری بر انواع وصیت‌نامه: تملیکی و عهدی
برای فهم بهتر نحوه محاسبه حق‌الثبت، ابتدا لازم است نگاهی کوتاه به انواع وصیت در قانون مدنی ایران بیندازیم. ماده ۸۲۶ قانون مدنی وصیت را به دو دسته کلی تقسیم می‌کند:
- وصیت تملیکی: عبارت است از اینکه کسی عین یا منفعتی را از مال خود برای زمان بعد از فوتش به دیگری مجاناً تملیک کند. در این نوع وصیت، مالکیت بخشی از اموال (تا سقف یک سوم کل ماترک بدون نیاز به تنفیذ ورثه، و مازاد بر آن با تنفیذ ورثه) به شخص یا اشخاص معینی (موصی‌له) منتقل می‌شود.
- مثال: “وصیت می‌کنم مبلغ یک میلیارد ریال از حساب بانکی‌ام پس از فوتم به برادرم پرداخت شود.” یا “وصیت می‌کنم مالکیت خودروی شخصی‌ام پس از مرگ به همسرم منتقل گردد.”
- ۲. وصیت عهدی: عبارت است از اینکه شخصی یک یا چند نفر را برای انجام امر یا اموری یا تصرفات دیگری مأمور نماید (که به او وصی گفته می‌شود). در این نوع وصیت، انتقال مالکیت مطرح نیست، بلکه انجام یک وظیفه یا مدیریت بخشی از امور متوفی مد نظر است.
- مثال: “وصیت می‌کنم دوست نزدیکم، آقای [نام]، وصی من باشد تا دیون مرا پرداخت کرده و بر نحوه تقسیم ماترکم طبق قانون نظارت نماید.” یا “وصیت می‌کنم فرزند ارشدم قیم فرزند صغیرم باشد.”
یک وصیت‌نامه ممکن است شامل هر دو نوع وصیت (تملیکی و عهدی) باشد.
پرسش اصلی: مبنای محاسبه حق‌الثبت وصیت‌نامه چیست؟
با توجه به تنوع وصایا، سوال کلیدی این است که دفتر اسناد رسمی برای محاسبه «حق‌الثبت» وصیت‌نامه (که بخشی از هزینه‌های تنظیم سند است و باید به حساب دولت واریز شود)، چه چیزی را باید ملاک قرار دهد؟
- آیا ارزش کل دارایی‌های موصی در زمان تنظیم وصیت‌نامه؟
- آیا ارزش کل ماترک احتمالی در زمان فوت؟
- آیا فقط ارزش یا مبلغ همان چیزی که صراحتاً مورد وصیت قرار گرفته؟
- اگر موضوع وصیت ارزش مالی مشخصی نداشته باشد (مثل تعیین وصی)، تکلیف چیست؟
حالت اول: وصیت‌نامه شامل مبلغ معین (محاسبه مالی)
بخشنامه شماره ۲۶/۱۱۷۰۰ کانون سردفتران در بند (۲) خود، حالت اول را اینگونه مشخص می‌کند:
“در صورتی که در وصیت نامه ذکر مبلغ شده باشد، موضوع با قسمت اخیر بند ۴۵۴ مجموعه بخشنامه های ثبتی منطبق است…”
این یعنی اگر در متن وصیت‌نامه، موصی به طور مشخص مبلغی را برای تملیک به دیگری یا انجام امری وصیت کرده باشد، همان مبلغ، مبنای محاسبه حق‌الثبت قرار می‌گیرد. در این حالت، وصیت‌نامه از نظر محاسبه حق‌الثبت، یک سند مالی تلقی می‌شود.
- مثال ۱: اگر وصیت شود “مبلغ پانصد میلیون ریال به نوه ام داده شود”، حق‌الثبت بر اساس همین ۵۰۰,۰۰۰,۰۰۰ ریال محاسبه می‌گردد.
- مثال ۲: اگر وصیت شود “معادل ارزش ۱۰۰ گرم طلای ۱۸ عیار صرف امور خیریه گردد”، ارزش ریالی ۱۰۰ گرم طلا در روز تنظیم سند، مبنای محاسبه حق‌الثبت خواهد بود.
نحوه محاسبه دقیق حق‌الثبت اسناد مالی بر اساس درصدهای تعیین شده در ماده ۱۲۳ قانون ثبت و اصلاحات بعدی آن و تعرفه‌های قانونی سال تنظیم سند است.
حالت دوم: وصیت‌نامه فاقد مبلغ معین (محاسبه غیرمالی)
حالت دوم زمانی است که در وصیت‌نامه، مبلغ مشخصی برای موضوع وصیت تعیین نشده باشد. بخشنامه کانون در این مورد می‌گوید:
“…و نیز با توجه به تبصره ۲ ماده ۵۰ قانون دفاتر اسناد رسمی چنانچه در وصیت نامه مبلغی ذکر نشده باشد، حق الثبت آن غیرمالی محاسبه خواهد شد.”
این شامل موارد زیر می‌شود:
- وصیت به عین معین بدون ذکر ارزش (مثلاً وصیت به یک باب آپارتمان، یک دستگاه خودرو، یک تابلو فرش).
- وصیت به منافع مال بدون تعیین مبلغ (مثلاً منافع یک باغ برای مدت معین).
- وصیت عهدی (مانند تعیین وصی، ناظر، یا مأموریت به انجام کاری).
- وصیت کلی به انجام امور خیریه بدون تعیین مبلغ دقیق.
در تمام این موارد، چون تعیین قیمت دقیق و مشخص برای موضوع وصیت در زمان تنظیم سند ممکن نیست یا اساساً موضوع غیرمالی است، وصیت‌نامه از نظر محاسبه حق‌الثبت، یک سند غیرمالی محسوب می‌شود. حق‌الثبت اسناد غیرمالی به صورت یک مبلغ مقطوع و ثابت است که میزان آن در تبصره ۲ ماده ۵۰ قانون دفاتر اسناد رسمی و اصلاحات بعدی آن (معمولاً در قوانین بودجه سالانه) تعیین می‌گردد. (این مبلغ در اصلاحیه سال ۱۳۹۲، بیست هزار ریال تعیین شده بود، اما برای اطلاع از مبلغ دقیق در سال جاری باید به آخرین تعرفه‌های مصوب سازمان ثبت مراجعه نمود).
نکته مهم: حق‌الثبت بر مبنای کل ماترک محاسبه نمی‌شود!
یک تصور اشتباه که ممکن است وجود داشته باشد و بند ۴۵۴ مجموعه بخشنامه‌های ثبتی (مندرج در پانوشت متن رای) صراحتاً آن را رد می‌کند، این است که حق‌الثبت وصیت‌نامه باید بر اساس کل دارایی‌ها و ماترک موصی محاسبه شود. بخشنامه مذکور به روشنی بیان می‌کند:
“حق الثبت وصیت نامه نباید به ماخذ سه برابر موصی‌به یعنی کلیه ماترک موصی دریافت شود، بلکه حق الثبت وصیت نامه ها اعم از تملیکی و عهدی به میزان همان مبلغی که مورد وصیت قرار گرفته باید دریافت گردد.”
بنابراین، دفاتر اسناد رسمی و مراجعین باید توجه داشته باشند که مبنای محاسبه حق‌الثبت، صرفاً مبلغ یا ارزش مشخص شده در وصیت‌نامه است و در صورت عدم ذکر مبلغ، حق‌الثبت غیرمالی (مقطوع) خواهد بود. محاسبه بر اساس کل دارایی‌های موصی هیچ مبنای قانونی ندارد.
مستندات قانونی: بخشنامه کانون، قانون دفاتر، بخشنامه ۴۵۴
رویه فوق در محاسبه حق‌الثبت وصیت‌نامه مستند به موارد زیر است:
- بند (۲) بخشنامه شماره ۲۶/۱۱۷۰۰ مورخ ۱۳۸۲/۳/۱۷ کانون سردفتران و دفتریاران: که به طور خلاصه و کاربردی هر دو حالت (مالی و غیرمالی) را بیان کرده است.
- تبصره ۲ ماده ۵۰ قانون دفاتر اسناد رسمی و اسناد وابسته مصوب ۱۳۵۴: که تکلیف حق‌الثبت اسناد با موضوع غیرقابل تقویم (غیرمالی) را مشخص می‌کند.
- بند ۴۵۴ مجموعه بخشنامه‌های ثبتی: که به اشتباه بودن محاسبه حق‌الثبت بر اساس کل ماترک تصریح دارد و مبنا را مبلغ مورد وصیت اعلام می‌کند.
- نامه‌های تاییدیه سازمان ثبت اسناد و املاک کشور: به شماره‌های ۳۴/۱۵۷۰۹ – ۸۱/۱۱/۲۹، ۳۴/۱۱۶۷۱ – ۸۱/۱۱/۱۰ و ۳۴/۸۷۳ – ۸۲/۲/۱۰ که بخشنامه کانون را مورد تایید قرار داده‌اند.
نتیجه‌گیری: خلاصه روش محاسبه
به طور خلاصه، برای محاسبه هزینه «حق‌الثبت» تنظیم وصیت‌نامه در دفاتر اسناد رسمی:
- ابتدا متن وصیت‌نامه بررسی می‌شود.
- اگر مبلغ مشخصی (اعم از ریالی یا قابل تقویم به ریال مانند سکه) در آن ذکر شده باشد، حق‌الثبت بر اساس همان مبلغ و طبق تعرفه اسناد مالی محاسبه می‌گردد.
- اگر مبلغ مشخصی در آن ذکر نشده باشد (شامل وصیت به عین معین بدون قیمت، وصیت عهدی، و غیره)، حق‌الثبت به صورت مقطوع و طبق آخرین تعرفه مصوب اسناد غیرمالی محاسبه می‌شود.
- مبنای محاسبه هرگز کل دارایی‌های موصی نیست.
متن کامل مستندات قانونی (بخشنامه کانون، پانوشت بند ۴۵۴، ماده ۵۰ قانون دفاتر)
۱. بند (۲) بخشنامه شماره ۲۶/ ۱۱۷۰۰ مورخ ۱۳۸۲/ ۳ / ۱۷ کانون سردفتران و دفتریاران:
حق الثبت وصیت نامه – در صورتی که در وصیت نامه ذکر مبلغ شده باشد، موضوع با قسمت اخیر بند ۴۵۴ مجموعه بخشنامه های ثبتی منطبق است و نیز با توجه به تبصره ۲ ماده ۵۰ قانون دفاتر اسناد رسمی چنانچه در وصیت نامه مبلغی ذکر نشده باشد، حق الثبت آن غیرمالی محاسبه خواهد شد.
(مورد تأیید سازمان ثبت اسناد و املاک کشور طبق نامه های شماره۳۴ / ۱۵۷۰۹ – ۸۱/ ۱۱ / ۲۹ و شماره ۳۴/ ۱۱۶۷۱ – ۸۱/ ۱۱ / ۱۰ و شماره ۳۴/۸۷۳ – ۸۲ / ۲ / ۱۰ اداره کل امور اسناد و سردفتران).
۲. پانوشت مربوط به بند ۴۵۴ مجموعه بخشنامه‌های ثبتی (نقل شده در متن رای):
حق الثبت وصیت نامه – بند ۴۵۴ – حق الثبت وصیت نامه نباید به ماخذ سه برابر موصی به یعنی کلیه ماترک موصی دریافت شود، بلکه حق الثبت وصیت نامه ها اعم از تملیکی و عهدی به میزان همان مبلغی که مورد وصیت قرار گرفته باید دریافت گردد.
۳. ماده ۵۰ قانون دفاتر اسناد رسمی و کانون سردفتران و دفتریاران مصوب ۱۳۵۴ به همراه تبصره‌ها و پانوشت:
ماده 50 – وجوهی که برای تنظیم و ثبت سند در دفاتر اسناد رسمی وصول می‌شود، به شرح زیر است:
۱- حق تحریر طبق تعرفه مقرر وزارت دادگستری.
۲- حق ثبت به مأخذ ماده 123 قانون اصلاحی قانون ثبت.
۳- مالیات و حق تمبر برابر مقررات قوانین مالیاتی.
۴- سایر وجوهی که طبق قوانین، وصول آن به عهده دفترخانه محول است.
تبصره ۱ – نسبت به اجور و بهره منجز قید شده در سند هم، حق ثبت تعلق خواهد گرفت.
تبصره ۲ – برای ثبت اسنادی که تعیین قیمت موضوع آنها ممکن نباشد حق ثبت هر سند به مأخذ بیست هزار ریال وصول خواهد شد. (اصلاحی ۱۳۹۲/۱۰/۲۴)
[تبصره‌های ۳ تا ۶ مربوط به حق‌الثبت فسخ، تصدیقات و المثنی با مبالغ قدیمی که احتمالاً تغییر کرده‌اند]
حق ثبت فسخ یا اقاله معاملات یا اقرار به وصول قسمتی از وجه معامله دویست ریال.
برای تصدیقاتی که از اداره ثبت گرفته می شود هر تصدیق ۱۰۰۰ ریال.
برای المثنی سند مالکیت علاوه بر بهای دفترچه ۵۰۰ ریال. (اصلاحی ۱۳۷۳/۱۲/۲۸)
پانوشت ماده 50:
با توجه به بند 280 و نظر به ماده واحده “قانون تنقيح قوانين مالياتي كشور” مصوب 1396/01/30، حكم مالياتي مندرج در بند (3) اين ماده نسخ شده است.
ارجاع: مبنای محاسبه حق‌الثبت وصیت‌نامه در بند (۲) بخشنامه شماره ۲۶/۱۱۷۰۰ مورخ ۱۳۸۲/۳/۱۷ کانون سردفتران و دفتریاران (با تایید سازمان ثبت طی نامه‌های شماره ۳۴/۱۵۷۰۹ مورخ ۸۱/۱۱/۲۹، ۳۴/۱۱۶۷۱ مورخ ۸۱/۱۱/۱۰، و ۳۴/۸۷۳ مورخ ۸۲/۲/۱۰) و با استناد به بند ۴۵۴ مجموعه بخشنامه‌های ثبتی و تبصره ۲ ماده ۵۰ قانون دفاتر اسناد رسمی، مشخص شده است.
این رای وحدت رویه کانون سردفتران و دفتریاران در ردیف 96 مجموعه بخشنامه های ثبتی درج شده است، برای مشاهده سایر آرای وحدت رویه و بخشنامه‌های مرتبط، می‌توانید به دسته‌بندی زیر در سایت محضرچی مراجعه نمایید:
آرای وحدت رویه کانون سردفتران در سایت محضرچی
