وصایت، مسئولیتی شخصی و مبتنی بر اعتماد
انتخاب «وصی» در یک وصیت‌نامه عهدی، یکی از شخصی‌ترین تصمیماتی است که فرد (مُوصی) برای دوران پس از حیات خود می‌گیرد. موصی با انتخاب یک شخص معین به عنوان وصی، در واقع عمیق‌ترین اعتماد خود را به شخصیت، امانت‌داری و توانایی‌های او برای اجرای وصایایش ابراز می‌کند. این ماهیت شخصی و مبتنی بر اعتماد، این سوال اساسی را ایجاد می‌کند که آیا وصایت، یک سمت قابل انتقال است؟ آیا وصی می‌تواند این بار مسئولیت را از دوش خود برداشته و بر عهده فرد دیگری بگذارد؟ رای وحدت رویه ردیف ۱۱۵ کانون سردفتران و دفتریاران، با استفاده از یک قیاس حقوقی هوشمندانه، به این پرسش مهم پاسخ داده و حدود اختیارات وصی را در این زمینه مشخص کرده است.
نقش و جایگاه «وصی» در قانون چیست؟
بر اساس قانون مدنی، «وصی» شخصی است که به موجب وصیت‌نامه عهدی، مأمور به انجام یک یا چند امر یا مدیریت بخشی از اموال برای دوران پس از فوت وصیت‌کننده (مُوصی) می‌شود. این وظایف می‌تواند بسیار متنوع باشد، از جمله:
- پرداخت دیون و بدهی‌های متوفی
- تقسیم ماترک بین ورثه طبق قانون یا وصیت
- اداره اموال و رسیدگی به امور فرزندان صغیر متوفی (در صورتی که پدر یا جد پدری نداشته باشند)
- انجام امور خیریه یا مذهبی مورد نظر متوفی
ماده ۸۵۹ قانون مدنی تأکید می‌کند که وصی باید دقیقاً مطابق با وصایای موصی عمل کند، در غیر این صورت هم ضامن خسارات وارده است و هم از سمت خود عزل می‌شود. این ماده به خوبی نشان می‌دهد که اراده و خواست موصی، چارچوب اصلی اختیارات وصی است.
پرسش اصلی: آیا وصی حق واگذاری مسئولیت‌های خود را دارد؟
سوال اصلی که رای وحدت رویه ۱۱۵ به آن می‌پردازد این است: اگر وصی به هر دلیلی، مانند بیماری، کهولت سن، مشغله کاری، عدم تخصص کافی یا سکونت در شهری دیگر، نتواند به وظایف وصایت خود عمل کند، آیا می‌تواند این سمت و مسئولیت را به طور کامل به شخص دیگری واگذار نماید؟ به این عمل در حقوق، «تفویض» گفته می‌شود.
پاسخ ردیف ۱۱۵: اصل بر عدم امکان «تفویض وصایت» است
رای وحدت رویه ردیف ۱۱۵ به این پرسش، پاسخی قاطع و منفی می‌دهد. قاعده کلی این است که:
«وصی نمی تواند وصیت را به دیگری تفویض کند…»
این بدان معناست که سمت وصایت، یک مسئولیت «قائم به شخص» است. یعنی موصی با در نظر گرفتن ویژگی‌های شخصیتی و توانایی‌های یک فرد معین، او را برای این کار انتخاب کرده و این انتخاب قابل انتقال به دیگری نیست. وصی نمی‌تواند بگوید «من دیگر وصی نیستم و از این پس، برادرم به جای من وصی خواهد بود».
مبنای حقوقی رای: قیاس با «متولی» در عقد وقف (ماده ۸۳ قانون مدنی)
کانون سردفتران برای صدور این رای، از روش «وحدت ملاک» یا قیاس حقوقی استفاده کرده است. یعنی با بررسی یک وضعیت مشابه در قانون، حکم آن را به موضوع وصایت نیز تسری داده است. آن وضعیت مشابه، جایگاه «متولی» در عقد وقف است.
ماده ۸۳ قانون مدنی می‌گوید: «متولی نمی‌تواند تولیت را به دیگری تفویض کند مگر آن که واقف در ضمن وقف به او اذن داده باشد…»
منطق قانون‌گذار این است که همانطور که واقف (وقف‌کننده) با اعتماد به یک شخص خاص، او را متولی مال وقفی قرار می‌دهد و این سمت قابل واگذاری نیست، موصی (وصیت‌کننده) نیز با اعتماد به یک شخص خاص، او را وصی خود قرار می‌دهد و این سمت نیز نباید قابل واگذاری باشد.
یک استثنای مهم: اجازه صریح مُوصی در وصیت‌نامه
اصل عدم امکان تفویض وصایت، یک استثنای مهم دارد که در خود رای نیز به آن اشاره شده است:
«…مگر اینکه موصی در ضمن وصیت به او اذن داده باشد.»
از آنجا که چارچوب اصلی وصایت، اراده موصی است، اگر خود او در متن وصیت‌نامه این اختیار را به وصی داده باشد، تفویض وصایت مجاز خواهد بود. برای مثال، اگر موصی در وصیت‌نامه خود قید کرده باشد: «وصی اینجانب، آقای “الف”، اختیار دارد در صورت صلاحدید، سمت وصایت را به طور کامل به هر شخص امین و معتمد دیگری که خود انتخاب می‌کند، تفویض نماید.» در این صورت، اقدام وصی برای تفویض، کاملاً قانونی و معتبر است.
تفاوت کلیدی: «تفویض وصایت» در برابر «اخذ وکیل»
نکته حقوقی بسیار ظریف و مهمی که از قیاس با ماده ۸۳ قانون مدنی به دست می‌آید، تفاوت بین «تفویض سمت» و «گرفتن وکیل برای انجام امور» است.
- تفویض وصایت (Delegation of Position): به معنای واگذاری کامل سمت، عنوان و مسئولیت وصایت به شخص دیگر است. پس از تفویض، وصی اول دیگر هیچ سمتی ندارد و وصی دوم به طور کامل جایگزین او می‌شود. این کار، همانطور که گفته شد، بدون اذن موصی ممنوع است.
- اخذ وکیل (Appointing an Agent): به معنای آن است که وصی، ضمن حفظ سمت و مسئولیت نهایی خود، برای انجام برخی امور اجرایی یا تخصصی، از کمک دیگران در قالب وکیل یا نماینده استفاده می‌کند. در این حالت، وصی همچنان مسئول نهایی است و وکیل یا نماینده، تحت نظارت و به نمایندگی از او عمل می‌کند.
ماده ۸۳ قانون مدنی در مورد متولی وقف می‌گوید: «…ولی اگر در ضمن وقف شرط مباشرت نشده باشد می‌تواند وکیل بگیرد.» با قیاس از این ماده، می‌توان نتیجه گرفت که وصی نیز اگر از سوی موصی ملزم به انجام شخصی و مستقیم تمام امور نشده باشد (شرط مباشرت)، می‌تواند برای انجام وظایف خود وکیل بگیرد.
مثال عملی: وصی برای فروش یکی از املاک ماترک و پرداخت بدهی‌ها، می‌تواند به یک وکیل دادگستری وکالت فروش بدهد. در اینجا، وصی سمت خود را تفویض نکرده، بلکه برای انجام یکی از وظایفش، وکیل گرفته است و همچنان مسئولیت صحت انجام کار با خود اوست.
نتیجه‌گیری: وصایت قابل تفویض نیست، اما وکالت در امور ممکن است
رای وحدت رویه ردیف ۱۱۵ یک قاعده مهم و کاربردی را در خصوص وصایت مشخص می‌کند:
- سمت وصایت یک مسئولیت شخصی و مبتنی بر اعتماد است و به عنوان یک قاعده کلی، قابل تفویض و واگذاری کامل به دیگری نیست.
- تنها استثنای این قاعده، وجود اجازه صریح از سوی موصی (وصیت‌کننده) در متن وصیت‌نامه است.
- باید بین «تفویض سمت وصایت» (که ممنوع است) و «اخذ وکیل برای انجام امور اجرایی» (که اصولاً مجاز است) تفاوت قائل شد. در حالت دوم، وصی همچنان مسئولیت نهایی را بر عهده دارد.
متن کامل رای وحدت رویه و مواد قانونی مرتبط
۱. متن رای وحدت رویه ردیف ۱۱۵ مجموعه بخشنامه‌های ثبتی
نفی تفویض وصیت به دیگری
ردیف ۱۱۵ – با استفاده از وحدت ملاک ماده ۸۳ قانون مدنی وصی نمی تواند وصیت را به دیگری تفویض کند مگر اینکه موصی در ضمن وصیت به او اذن داده باشد.
مستند به: بند (۲) بخشنامه شماره ۳۱/ ۲۶۰۱۷ مورخ ۱۳۸۳/ ۷ / ۲۸ کانون سردفتران و دفتریاران (مورد تأیید سازمان ثبت طبق نامه شماره ۳۴/ ۱۲۰۳۵ مورخ ۸۳/ ۷ /۹ اداره کل امور اسناد و سردفتران).
۲. مواد قانونی مرتبط از قانون مدنی
ماده ۸۳: متولی نمی‌تواند تولیت را به دیگری تفویض کند مگر آن که واقف در ضمن وقف به او اذن داده باشد ولی اگر در ضمن وقف شرط مباشرت نشده باشد می‌تواند وکیل بگیرد.
ماده ۸۵۹: وصی باید بر طبق وصایای موصی رفتار کند والا ضامن و منعزل است.
ارجاع: این رای وحدت رویه در ردیف ۱۱۵ مجموعه بخشنامه‌های ثبتی (منتشر شده توسط کانون سردفتران و دفتریاران) چاپ شده و مستند به بند (۲) بخشنامه شماره ۳۱/۲۶۰۱۷ مورخ ۱۳۸۳/۷/۲۸ کانون می‌باشد.
برای مشاهده سایر آرای وحدت رویه و بخشنامه‌های مرتبط، می‌توانید به دسته‌بندی زیر در سایت محضرچی مراجعه نمایید:
آرای وحدت رویه کانون سردفتران در سایت محضرچی
